Жан Деллануа. Хрестоматия средневековых латинских текстов. 6. Народная фантазия

 
 
 
 
 

 

 

«Представления, которые человек составляет о вещах, для средних веков были более реальны, чем сами вещи». Это высказывание Эмиля Маля, великого историка средневекового искусства, точно применимо к собранным здесь текстам: чудеса, фантастические образы, страхи и суеверия тесным образом перемешиваются с реальными фактами, образуя мир, совершенно непохожий на наш. И в нем средневековый человек пробирается сквозь «лес символов».

 

ТЕХНИЧЕСКИЙ ПРОГРЕСС ИЛИ ЧУДЕСА?

В двух следующих текстах действия ирландского монаха Колумбана представлены как чудеса. Можно задаться вопросом: не являются ли эти чудеса удивительным переложением реальных и достаточно простых фактов, вполне ясных для понимания, догадаться о которых вы можете сами. Второй фрагмент прост для интерпретации; для понимания первого требуется осведомленность о привычках лососей и о тех приспособлениях, которые люди ради них устраивали в реках.

1. Columba ratus eam fluminis sterilitatem a praedicta cataracta derivari et in commune vergere accolarum dominorumque ejus ditionis damnum, fluvium benedixit, rupique in Christi nomine jussit tantum subsidere quantum opus esset ut pisces ultro citroque libere commearent. Paruit confestim sancti viri imperio praefracta rupes et (...) facta est demissior, ut exinde et confluentium illuc piscium, praesertim vero salmonum (quorum et frequentissima et copiosissima ah eo tempore per universum fluvium fit captura) ascensui non obsistat et adeo promineat ut videatur a naturalibus, contra impetuose ruentis fluvii ictum, magis sancti viri merito quam innata agilitate conscendi.

2. Quaedam arbor valde pomosa [erat] de qua incolae loci quoddam habebant pro nimia fructus amaritudine querimonium (...). Videbant lignum incassum abundos habere fructus qui ex eis gustantes plus laederent quam delectarent. Tum Columba: «In nomine omnipotentis Dei, omnis tua amaritudo, o arbor amara, a te recedat; tua huc usque amarissima nunc in dulcissima vertantur poma (...)». Dicto citius eodemque momento, omnia poma (...) in miram versa sunt dulcedinem.

Адамнан. Житие св. Колумбана. Написано между 690 и 703 гг.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

confestim: немедленно

praefrangere, o, is, fregi, fractum: раскалываться

demissus: низкий

exinde: затем

confluere: собираться

salmo, onis, m.: лосось

captura, ae, f.: нерест

ascensus, us, m.: подъем

prominere: выступать (зд. наверх)

naturalla, ium: живые существа

impetuose: стремительно

innatus, a, um: естественный

agilitas, atis, f.: проворство

conscendere: подниматься

valde: очень pomosus: плодоносный

amaritudo, inis, f.: горький вкус

querimonium, ii, n.: сожаление

lignum, i, n.: дерево

incassus, a, um: бесполезный

abundus, a, um: обильный

gustare: вкушать

amarus, a, um: горький

pomum, i, n.: плод

dulcedo, inis, f.: сладкий вкус

 

ПЛАВАНИЕ СВ. БРАНДАНА

В 1948 году в США был найден камень, на котором прочли руническую надпись (руны — это древнее скандинавское письмо) следующего содержания: «Мы, восем готов и двадцать два норвежца, находимся в плавании для открытия... год 1362». Начиная с эпохи средневековья скандинавы избороздили Северную Атлантику; предшествовали же им на этом пути ирландцы, которым абсолютно не были страшны туманы. Эти ирландцы, как нам только что стало ясно на примере св. Колумбана, обладали также живым воображением, и длительные путешествия становились у них прекрасными темами для легенд, таких, как, например, эта о св. Брандане, аббате-мореплавателе, отправимшимся в океан с двадцатью семью монахами на покрытом кожей плетеном суденышке, не имевшем руля.

 

 

 

Cum ad eam insulam venissent, navis stetit, antequam portum potuissent tenere. Tunc Brandanus jussit fratres in mare descendere, et na​vem cum funibus usque ad portum optatum ducere. Quod factum est. Illa vero insula erat multum setosa; in ea, nulla erat herba et, in litore ejus, nulla arena inveniebatur. Porro, pernoctantibus fratribus in oratione et vigiliis in insula, solus Brandanus remansit in nave. Ipse enim sciebat quae et qualis esset insula. Non enim vera insula erat, sed Deus omnipotens, cui omnis creatura ad nutum obedit, jussit cete grande dorsum suum super mare elevare, ut esset locus aptus servis suis ad inhabitandum nocte resurrectionis suae. Ideo Dei homo noluit fratribus indicare qualis esset ille locus ubi nocte permansissent, ne perterriti essent. Mane igitur, precepit pius pastor sacerdotibus omnibus ut singuli missas cantarent, quod fecerunt. Cum vero pater reverendus in ipsa nave missam celebrasset, interim fratres inceperunt carnes et pisces, quos secum duxerant de alia insula, e nave portare, ut sale condirent et etiam ex aliqua parte decoquerent. Quod cum fecissent, posuerunt caccabum super ignem.

Cumque incepisset cacabus super ignem bullire, cepit illa insula moveri. Fratres vero, motum insulae percipientes, inceperunt currere ad navem, implorantes auxilium patroni sui. Et vir Dei singulos per manus trahebat intus; et sic, relictis omnibus quae paraverant in insula, inceperunt navigare. Porro insula illa ferebatur in oceanum, et ipsi poterant videre ignem ardentem per duo miliaria in mari. Tunc sanctus vir aperuit eis secretum suum, et quid esset illa insula indicavit, dicens: «Fratres, nonne admiramini quid fecerit haec insula?» Et dicunt fratres: «Valde enim admiramur et ingens pavor nos invasit de motu ejus.» Et dixit eis: «Filioli, nolite expavescere. Deus enim in hac nocte revelavit mihi per visionem sacramentum hujus rei. Insula enim non fuit, in qua permansistis, sed primus omnium natantium piscis, qui quaerit caudam suam semper jungere capiti, et prae longitudine sua non potest. Nomen quoque ejus Casconius.»

Peregrinatio Brandani, IX век

funis, is, m.: веревка

setosus, a, um: щетинистый

pernoctare: ночевать

ad nutum = по велению

obedire: повиноваться

cete, is, n.: кит

dorsum, i, n.: спина

missa, ae, f.: Месса

caro, carnis, f.: мясо

sal, is, m.: соль

condire: приправлять

decoquere: варить

caccabus, i, m.: котелок

bullire: кипеть

intus: внутрь

milliarium, ii, n.: миля (мера длины)

valde: сильно

filiosus, i, m.: дорогой брат
(уменьшит.-ласк.)

expavescere: бояться

revelare: открывать

sacramentum, i, f.: тайна

cauda, ae, f.: хвост

 

Документы:

ПОЭЗИЯ КЕЛЬТСКИХ НАРОДОВ

Рассказывали, что в середине VI века один монах, по имени Барант, возвращаясь после морских странствий, умолял о крыше над головой в монастыре в Клюанферте. Аббат Брандан обратился к монаху с просьбой развлечь братию рассказами о чудесах Божих, которые тот видел на морских просторах. Барант открыл братии существование одного острова, окруженного туманами, на котором он оставил своего ученика — Мернока; это — земля обетованная, которую Господь хранит для своих святых. Брандан, вместе с семнадцатью монахами, захотел отправиться на поиски этого таинственного места. Они погрузились в лодку, из кожи, не заботясь из провизии ни о чем, кроме бурдюка с маслом для смазки кожаных бортов. В течение семи лет монахи пребывали в своей лодке, вверяясь парусу и рулю, и останавливались только, чтобы отпраздновать Рождество и Пасху на спине короля рыб Жаскониуса. Каждый шаг этой отшельнической одиссеи — чудо. На каждом острове была обитель, где чудеса фантастической природы отвечали своеобразию всецело идеальной жизни. Вот — овчий остров, где овцы правят собой сами, по собственным законам; а вот — птичий рай, где крылатая братия живет по монастырскому уставу, пропевая уставные часы утрени и вечерни. Брандан со своими спутниками отмечает здесь, вместе с птицами, Пасху и остается в этом месте пятьдесят дней, питаясь исключительно пением своих хозяев, ибо это — остров Чудес, идеал отшельнической жизни среди зыби морских волн. Здесь не чувствуется нужды ни в чем материальном: светильники для богослужений зажигаются сами и никогда не гаснут, ибо это — духовный свет; на всем острове царствует полная тишина; каждый доподлинно знает час своей кончины; здесь никто не ощущает ни холода, ни жара, ни уныния, ни болезней, телесных или духовных. Установилось здесь все во времена св. Патриса, который завел в этом месте такой порядок. Эта земля обетованная становится все чудесней: вечно длится день; все растения в цвету; все деревья дают плоды. Посетило это место пока только несколько особенных людей. Об их возвращении домой остальные догадываются по запаху, который сохраняет их одежда в течение сорока дней.

Ренан. Опыт о морали и критике. 1860.

 

ЧУДЕСА

Anno septimo Childeberti regis, (...) mense januario, pluviae, coruscationes atque tonitrua gravia fuerunt; flores m arboribus ostensi sunt; stella, quam cometem superius nominavi, apparuit, ita ut in circuitu ejus magna nigredo esset; et illa tanquam in foramine aliquo posita, ita inter tenebras relucebat, scintillans, spargensque comas. Prodibat autem ex ea radius mirae magnitudinis, qui tanquam fumus magnus incendii apparebat a longe. Visa est autem ad partem occidentis in hora noctis prima. In die autem sancto Paschae, apud Su​essionas civitatem, coelum ardere visum est, ita ut duo apparerent incendia; et unum erat majus, aliud vero minus. Post duarum vero horarum spatium, conjuncta sunt simul, factaque pharo magna, evanuerunt. In Parisiaco vero termino verus sanguis ex nube defluxit, et super vestimenta multorum hominum cecidit et ita tabe maculavit ut ipsi propria indumenta horrentes abnuerent. Tribus enim locis in termino civitatis illius hoc prodigium apparuit. In Silvanectensi vero territorio, hominis cujusdam domus, cum ille mane surgeret, sanguine respersa ab intus apparuit. Magna igitur eo anno lues in populo fuit; valetudines variae, malignae, cum pusulis et vesicis, quae multum populum adfecerunt morte.

Григорий Турский. История франков VI, XIV.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Chidebertus, i, m.: Хильдеберт, король франков

cometes, ae, m.: комета

pluvia, ae, f.: дождь

circuitus, us, m.: кругообразное движение

coruscatio, onis, f.: молния

nigredo, inis, f.: чернота

tonitruum, i, n.: удар грома

foramen, inis, n.: отверстие; зд. воронка

relucere: сиять

coma, ae, f.: хвост

radius, ii, m.: луч

fumus, i, m.: дым

Pascha, ae, f.: Пасха

Suessionae, arum, f.: Суассон
(г. на с. Франции в деп. Эн)

pharus, i, f.: зд. пламя

evanescere, o, is, ui: исчезать

Parisiacus, a, um: парижский

terminus, i, m.: граница, предел

defluere, o, is, xi, -ctum: проливаться

vestimentum, i, n.: одежда

tabes, is, f.: пятно

maculare: пачкать

indumentum, i, n.: одежда

abnuere: отказываться

Silvanectensis, e: относящийся к г. Санлису,
г. в деп. Уаза, недалеко от Парижа

territorium, ii, n.: область

respergere, o, is, si, -sum: забрызгивать

lues, is, f.: бедствие

valetudo, inis, f.: болезнь

malignus, a, um: нехороший

pusula, ae, f.: прыщ

vesica, ae, f.: пузырь

Документы:

ЧУДЕСА В ДРЕВНЕМ РИМЕ

Тит Ливий часто обращает внимание на чудеса, случающиеся в важные моменты римской истории, достаточно похожие на те, о которых сообщает Григорий Турский. Однако тон повествования совершенно иной.

218 до Р.Х.: римляне недавно разбиты войсками Ганнибала на рр. Тичино и Треббии.

Romae aut circa urbem multa ea hieme prodigia facta aut, quod evenire solet motis semel in religionem animis, multa nuntiata et temere credita sunt, in quis ingenuum infantem semestrem in foro olitorio triumphum clamasse, et in foro boario bovem in tertiam contignationem sua sponte escendisse atque inde tumuitu habitatorum territum esse dejecisse, et navium speciem de caelo adfulsisse (etc...)

217: Ганнибал отправляется в путь.

Augebant metum prodigia ex pluribus simul locis nuntiata: in Sicilia militibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti scipionem, quem manu tenuerat, arsisse, et litora crebris ignibus fulsisse, et scuta duo sanguine sudasse, et milites quosdam ictos fulminibus, et solis orbem minui visum et Praeneste ardentes lapides caelo cecidisse (...) et aquas Caeretes sanguine mixtas fluxisse fontemque ipsum Herculis cruentis manasse respersum maculis (...).

 

 

 

 

 

 

 

 

ingenuus, a, um: рожденный
от свободных родителей

semestris, is, e: шестимесячный

forum olitorium, i, n.: овощной рынок

triumphum clamare = выкрикивать
победный клич («io triumphe»)

forum boarium, i, n.: мясной рынок

contignatio, onis, f.: этаж

escendere: подниматься

habitator, oris, m.: житель

adfulgere, eo, es, fulsi: появляться

spiculum, i, n.: дротик

scipio, onis, m.: жезл

fulgere: сверкать

fulmen, inis, n.: молния

Praeneste, is: Пренесте,
город в Лации, ныне Палестрина

Caeres, etis: относящийся к Цере,
городу в Этрурии

cruentus, a, um: кровавый

manare: течь

respergere, a, is, si, sum: забрызгивать

macula, ae, f.: пятно

ЗАМЕЧАНИЯ ПО ПОВОДУ КОМЕТ

Quid ergo miramur Cometas, tam rarum mundi spectaculum, nondum teneri legibus certis, nec initia illorum finesque notescere, quorum ex ingentibus intervallis ​recursus est? Nondum sunt anni mille quingenti, ex quo Graecia (...) stellis numeros et nomina fecit. Multaeque hodie sunt gentes quae tantum facie noverint caelum, quae nondum sciant cur luna deficiat, quare obumbretur. Hoc apud nos quoque nuper ratio ad certum perduxit. Veniet tempus quo ista quae nunc latent in lucem dies extrahat et longioris aevi diligentia (...) Veniet tempus quo posteri nostri tam aperta nos nescisse mirentur.

Сенека. Естественные вопросы. Vll 40 4

notescere: делаться известным

recursus, us, m.: возвращаться

obumbrare: затмевать

 

 

 

 

 

Все, что в лучшем случае можно проверить на опыте, сводится к одному: всегда при появлении комет люди усматривали наступления в мире великих бедствий. Того, кто не склонен видеть причину бедствий в появлении комет, незамедлительно бы убедили в этом, словно речь бы шла о том, что уход одного человека из дома — причина появления на улице многих людей в течение целого дня. Одним словом, рассуждения о том, что из двух вещей одна является следствием другой — только на основании следования этих вещей друг за другом, — выглядят достаточно жалкими (...) Но самое большее, что опыт не способен доказать, это то, что в результате появления комет бедствий засвидетельствовано больше, нежели в другое время.

Пьер Бель. Различные соображения, написанные доктору Сорбонны по поводу комет. 1680